دیکلوفناک ؛ همه چیز درباره این داروی ضد التهاب و مسکن

دیکلوفناک چیست؟

دیکلوفناک (Diclofenac) یک داروی ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAID=Non-steroidal anti- inflammatory drug) است که برای کاهش درد، التهاب و تب استفاده می ‌شود. این دارو سال‌ هاست که به‌ عنوان یکی از پرمصرف ‌ترین مسکن‌ ها در سراسر جهان شناخته می ‌شود. این دارو علاوه بر اثر ضد درد، در بیماری ‌های مزمن مثل آرتریت روماتوئید و آرتروز نیز جایگاه ویژه ‌ای دارد.

برخلاف مسکن ‌های ساده مثل استامینوفن، دیکلوفناک علاوه بر تسکین درد، التهاب را هم کاهش می‌ دهد. همین ویژگی باعث شده که در بیماری ‌های اسکلتی-عضلانی بسیار پرکاربرد باشد.

 

مکانیسم اثر دیکلوفناک در بدن

اثر اصلی این دارو ناشی از مهار آنزیم‌ های سیکلواکسیژناز COX-1) و (COX-2 است. این آنزیم‌ ها مسئول تولید پروستاگلاندین ‌ها هستند؛ موادی که نقش مهمی در ایجاد التهاب، درد و تب دارند.

با مهار این مسیر:

• التهاب کاهش می‌ یابد.
• درد تسکین پیدا می‌کند.
• تب فروکش می‌کند.

(اما همین مکانیسم در عین حال می تواند باعث عوارضی مانند تحریک معده و تاثیر روی کلیه و قلب شود)

به همین دلیل دیکلوفناک نه تنها در بیماری ‌های دردناک، بلکه در التهاب‌ های مزمن هم استفاده می‌شود.

موارد مصرف دیکلوفناک

دیکلوفناک در طیف وسیعی از اختلالات درد و التهاب کاربرد دارد:

• بیماری های مفاصل: آرتروز (OA) و آرتریت روماتوئید (RA)، اسپوندیلیت آنکیلوزان.
• درد های اسکلتی-عضلانی: کشیدگی و رگ‌ به‌ رگ شدن عضلات و مفاصل، التهاب تاندون‌ها (تاندونیت)، التهاب بورس‌ها (بورسیت)، کمردرد و دیسک بین‌ مهره‌ای.
• درد حاد: بعد از جراحی، زایمان، دندان درد، درد های قاعدگی (دیسمنوره)، دردهای اسکلتی ناشی از فعالیت ورزشی یا بد نشستن طولانی ‌مدت.
• در برخی فرم ها برای میگرن (دوز یک بار) یا التهاب بعد از جراحی چشم (فرم های چشمی) استفاده می شود – اما هر مورد باید توسط پزشک تعیین شود.

اطلاعات مربوط به دوز مصرفی دیکلوفناک

از مصرف دارو در بیمارانی که در معرض خطر بیماری قلبی-عروقی، بیماری دستگاه گوارش، اختلال عملکرد کلیه، بیماری مزمن کبدی یا اختلال خونریزی هستند، اجتناب کنید یا با احتیاط مصرف نمایید. در بیمارانی که در معرض خونریزی دستگاه گوارش هستند (مثلاً مصرف‌کنندگان درمان ترکیبی ضدپلاکت یا داروهای ضدانعقاد، بالای ۶۰ سال، یا دوزهای بالای دیکلوفناک) می‌توان مصرف همزمان مهارکننده پمپ پروتون (PPI) را در نظر گرفت . از کمترین دوز مؤثر در کوتاه‌ترین مدت استفاده شود. فرم‌های سدیم و پتاسیم دیکلوفناک تقریباً معادل هستند و به همان صورت دوزدهی می‌شوند.

درد حاد

درد حاد (به ‌صورت تک ‌درمانی یا همراه با سایر داروها):

• خوراکی: فرم‌ های پتاسیم یا سدیم دیکلوفناک: ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده، می‌توان ۱۰۰ میلی‌گرم را به‌عنوان دوز اولیه داد و سپس دوز نگهدارنده مصرف کرد؛

حداکثر دوز بعد از روز اول: ۱۵۰ میلی‌گرم در روز.

• تزریقی (وریدی): 37.5 میلی‌گرم به‌ صورت تزریق وریدی سریع (بولوس) طی ۱۵ ثانیه، هر ۶ ساعت در صورت نیاز برای کنترل درد.
  حداکثر دوز روزانه: ۱۵۰ میلی‌گرم در روز.

توجه: بیماران باید پیش از تزریق وریدی دارو به ‌خوبی هیدراته باشند تا خطر بروز عوارض کلیوی کاهش یابد.

• کاربردها:
  • برای کنترل درد خفیف تا متوسط (به‌صورت خوراکی یا تزریقی)
  • برای درمان درد متوسط تا شدید، به‌ تنهایی یا همراه با داروهای ضد درد دیگر (تزریقی)

اسپوندیلیت آنکیلوزان (التهاب ستون فقرات)

• خوراکی: فرم‌ های پتاسیم یا سدیم دیکلوفناک: ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده.

حداکثر دوز روزانه: ۱۵۰ میلی‌گرم در روز.

• کاربرد: برای درمان کوتاه ‌مدت یا بلند مدت علائم و نشانه‌ های اسپوندیلیت انکیلوزان.

دیسمنوره (درد قاعدگی)

• خوراکی: فرم‌ های پتاسیم یا سدیم دیکلوفناک: ۱۵۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده؛ می‌توان ۷۵ تا ۱۰۰ میلی‌گرم را به‌عنوان دوز اولیه مصرف کرد و سپس دوز نگهدارنده را ادامه داد؛ حداکثر دوز بعد از روز اول: ۱۵۰ میلی‌گرم/روز. دارو را از شروع قاعدگی یا ۱ تا ۲ روز قبل از شروع قاعدگی برای علائم شدید آغاز کنید؛ مدت معمول مصرف: ۱ تا ۵ روز.
• کاربرد: برای تسکین علائم و نشانه ‌های دیسمنوره اولیه.

میگرن، درمان حاد

توجه: برای استفاده به‌صورت تک‌ درمانی در حملات خفیف تا متوسط که با استفراغ یا تهوع شدید (علائم آورا) همراه نیست؛ می‌توان در ترکیب با تریپتان‌ها برای میگرن شدید نیز استفاده کرد.

توضیح: این دارو برای پیشگیری از میگرن یا درمان سردردهای خوشه ‌ای کاربرد ندارد. ایمنی و اثربخشی دوز دوم در همان روز تأیید نشده است.

• خوراکی(پودر برای محلول خوراکی یا قرص): ۵۰ تا ۱۰۰ میلی‌گرم به‌ عنوان یک دوز واحد.
• کاربرد: برای درمان حاد میگرن.

استئوآرتریت (آرتروز)

• خوراکی: فرم‌ های پتاسیم یا سدیم دیکلوفناک: ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده؛
  حداکثر دوز روزانه: ۱۵۰ میلی‌گرم در روز
• شیاف: جایگزین دوز نهایی خوراکی روزانه: یک شیاف ۵۰ یا ۱۰۰ میلی‌گرمی به ‌صورت یک دوز واحد مصرف شود.
• کاربرد: برای تسکین علائم و نشانه‌های آرتروز.

آرتریت روماتوئید

• خوراکی: فرم‌ های پتاسیم یا سدیم دیکلوفناک: ۱۰۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده؛ در صورت نیاز، می‌توان به حداکثر دوز ۲۰۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده افزایش داد.
  حداکثر دوز روزانه: ۲۲۵ میلی‌گرم در روز.

توجه: برای فرم طولانی اثر، حداکثر دوز باید طبق دستور سازنده در ۲ دوز تقسیم شده مصرف شود.

• شیاف: جایگزین دوز نهایی خوراکی روزانه: یک شیاف ۵۰ یا ۱۰۰ میلی‌گرمی به‌صورت یک دوز واحد مصرف شود.
• کاربرد: برای تسکین علائم و نشانه ‌های آرتریت روماتوئید.

نقرس، درمان (حملات حاد) (OFF-LABEL)

توجه: برخی کارشناسان استفاده از آن را برای بیمارانی که گزینه‌ای برای کورتیکواستروئید داخل مفصلی ندارند یا امکان تزریق داخل مفصلی وجود ندارد، توصیه می‌کنند.

• خوراکی: فرم ‌های پتاسیم یا سدیم دیکلوفناک: ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی‌گرم/روز در دوزهای تقسیم شده. درمان را ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از شروع حمله آغاز کنید؛ ۲ تا ۳ روز پس از بهبود علائم بالینی قطع شود؛ مدت معمول مصرف: ۵ تا ۷ روز.

دوز معمول مصرف دارو دیکلوفناک

مقدار دقیق مصرف دارو باید توسط پزشک تعیین شود، اما حدودا معمولاً:

• خوراکی ( بزرگسالان)
• قرص دیکلوفناک سدیم یا پتاسیم: 50 میلی‌گرم، دو تا سه بار در روز – 75 میلی گرم، دو بار در روز.
• قرص آهسته ‌رهش: 100 میلی‌گرم، یک بار در روز.
• آمپول: 75 میلی‌گرم تزریق عضلانی، روزی یک بار (حداکثر 2 روز متوالی)
• ژل یا پماد موضعی: روزی 3 تا 4 بار روی محل درد استفاده شود
• دوز روزانه نباید از 150 میلی‌گرم دیکلوفناک تجاوز کند، مگر با تجویز مستقیم پزشک.
• کودکان: برخی فرمول ‌ها برای نوجوانان بالای 12 سال وجود دارد؛ مصرف در کودکان باید دقیقاً با راهنمایی پزشک و دوز بر اساس وزن انجام شود.

موارد حائز اهمیت پیش از مصرف دیکلوفناک

• دیکلوفناک می‌تواند خطر حمله قلبی یا سکته مغزی کشنده را افزایش دهد، حتی اگر هیچ عامل خطری نداشته باشید. این دارو را درست قبل یا بعد از جراحی بای ‌پس قلب (جراحی پیوند عروق کرونر) مصرف نکنید.
• این دارو همچنین ممکن است باعث خونریزی معده یا روده شود. این عارضه ممکن است بدون هیچ علامت هشداردهنده ‌ای در هنگام مصرف دارو رخ دهد، به‌ویژه در افراد مسن.
• در صورتی که به دیکلوفناک حساسیت دارید، یا در گذشته پس از مصرف آسپرین یا سایر داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) دچار حمله آسم یا واکنش آلرژیک شدید شده‌اید، نباید از این دارو استفاده کنید.

برای اطمینان از اینکه مصرف این دارو برای شما بی‌خطر است، در صورت ابتلا به هر یک از موارد زیر به پزشک خود اصلاع دهید:

• بیماری قلبی یا فشار خون بالا دارید،

(مصرف طولانی ‌مدت این دارو ممکن است خطر حوادث قلبی را افزایش دهد. در بیماران قلبی و فشار خون کنترل نشده و یا نارسایی قلبی باید با احتیاط مصرف شود.)

• زخم یا خونریزی معده و یا اثنی عشر داشته‌ اید،

(دیکلوفناک می ‌تواند مخاط معده را تحریک کرده و باعث خونریزی شود. در صورت سابقه زخم، پزشک معمولاً دارو را با محافظ معده مثل PPIs تجویز می‌کند.)

• مبتلا به آسم هستید،
• بیماری کبدی
  (ممکن است عملکرد این اندام‌ را تحت تأثیر قرار دهد و باعث افزایش آنزیم های کبدی و در موارد نادر موجب آسیب کبد شود. آزمایش دوره ‌ای عملکرد کبد و آنزیم های کبدی (ALT/AST) مخصوصا در مصرف طولانی مدت دارو توصیه می‌شود.)
• بیماری کلیوی

( به ‌ویژه در بیماران کم‌ آب، مبتلایان به نارسایی کلیوی یا کسانی که همزمان از داروهای ادرارآور یا داروهای ضد فشارخون استفاده می‌کنند. خطر افزایش فشارخون و احتباس مایعات نیز وجود دارد؛ در بیماری ‌های کلیوی مراقبت و پایش دوره ای لازم است.)

• سیگار می‌کشید،
• قصد بارداری دارید. (این دارو می‌تواند بر تخمک‌گذاری تأثیر بگذارد و ممکن است باردار شدن در هنگام مصرف این دارو دشوارتر شود.)
• اگر باردار هستید، نباید دیکلوفناک مصرف کنید مگر اینکه پزشک شما تجویز کرده باشد. مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) در هفته 20 بارداری به بعد (مخصوصا در سه ماهه سوم) می ‌تواند باعث بروز مشکلات جدی قلبی یا کلیوی در جنین و همچنین عوارض در بارداری شود.
• ممکن است شیردهی در هنگام مصرف این دارو ایمن نباشد. درباره خطرات احتمالی با پزشک خود مشورت کنید.
• دیکلوفناک برای استفاده در افراد زیر ۱۸ سال تأیید نشده است.
• بیماران سالمند.
  (در افراد مسن حساسیت به عوارض گوارشی و کلیوی بیشتر است، بنابراین باید با دوز پایین‌ تری شروع شود.)

نکات عملی برای بیماران (راهنمای مصرف ایمن)

• دیکلوفناک را دقیقاً طبق تجویز پزشک مصرف کنید.
• بهتر است دارو را بعد از غذا و همراه با یک لیوان کامل آب میل کنید تا معده کمتر تحریک شود.
• قرص‌ های آهسته‌رهش را نخراشید یا نصف نکنید.
• اگر از ژل یا پماد استفاده می‌کنید، فقط روی ناحیه درد بمالید و پس از استعمال دست ‌هایتان را بشویید.
• در صورت تزریق، هرگز خودسرانه تزریق نکنید؛ تزریق نادرست ممکن است باعث التهاب یا آبسه شود.
• همیشه کمترین دوز مؤثر را برای کوتاه‌ ترین مدت ممکن مصرف کنید.
• از مصرف همزمان دو NSAID (مثلاً ایبوپروفن با دیکلوفناک) خودداری کنید.

عوارض جانبی احتمالی دیکلوفناک

مانند هر داروی دیگری، دیکلوفناک هم ممکن است در بعضی بیماران عوارضی ایجاد کند.
شایع‌ ترین عوارض شامل موارد زیر است:

• مشکلات گوارشی: سوزش معده، تهوع، درد معده، سوء هاضمه، خونریزی گوارشی.
• عوارض قلبی و عروقی: افزایش فشار خون، ورم پاها، افزایش خطر سکته یا حمله قلبی در مصرف طولانی ‌مدت و افزایش دوز.
• حساسیت پوستی: خارش، قرمزی یا التهاب در محل استعمال ژل
• عوارض کلیوی یا کبدی: زردی یا ادرار تیره، کاهش ادرار، خارش، تهوع مداوم، افزایش آنزیم‌ های کبدی یا آسیب کلیه و کاهش جریان خون کلیوی در مصرف مداوم
• اگر دچار علائم خطرناک مثل درد قفسه سینه یا تنگی نفس، مدفوع سیاه، استفراغ خونی یا تورم شدید پا شدید، مصرف دارو را متوقف کرده و فوراً به پزشک مراجعه کنید.

تداخلات دارویی مهم دیکلوفناک

این دارو می ‌تواند با برخی داروها تداخل داشته باشد و باعث افزایش عوارض یا کاهش اثر درمانی شود.

برخی تداخلات مهم عبارت ‌اند از:

• داروهای ضد انعقاد خون (مثل وارفارین): افزایش خطر خونریزی.
• داروهای ضد فشار خون (مثل کاپتوپریل و انالاپریل): ممکن است اثرشان کاهش یابد.
• مهارکننده‌های سیستم رنین-آنژیوتانسین (ACEI/ARB) و داروهای دیورتیک (ادرارآور)‌: کاهش اثر محافظ کلیه و افزایش خطر اختلال کلیوی.
• کورتون ها: افزایش خطر زخم معده و خونریزی گوارشی.
• متوترکسات: ممکن است غلظت و عوارض متوترکسات را افزایش دهد.
• داروهای ضد افسردگی SSRIها: افزایش خطر خونریزی گوارشی.
• سایر NSAIDها، مسکن ها و یا آسپرین (غیر ضد پلاکتی): افزایش ریسک عوارض گوارشی و کلیوی.

اشکال مختلف داروی دیکلوفناک (مزایا و معایب)

این دارو در داروخانه ‌ها با اشکال مختلف و دوزهای گوناگون وجود دارد. پزشک بسته به نوع درد، شدت آن و وضعیت سلامت بیمار، شکل مناسب دارو را تجویز می‌کند:

1. قرص دیکلوفناک سدیم 25، 50 یا 100 میلی‌گرمی

• برای دردهای مزمن و یا بیماری های التهابی مزمن مثل آرتروز، کمردرد و التهاب مفاصل.

فرم آهسته ‌رهش SR) یا (Retard اثر طولانی‌تری دارد.

1. قرص یا کپسول دیکلوفناک پتاسیم 25 یا 50 میلی‌گرمی

• جذب سریع‌تر دارد و برای دردهای حاد (مثل دندان‌درد یا سردرد) و یا ککنترل درد های روزانه مؤثرتر است.

1. آمپول دیکلوفناک 75 میلی‌گرمی

• تزریق عضلانی (معمولاً در باسن) برای دردهای شدید یا حملات ناگهانی درد مفصل یا عضله در کوتاه مدت و تحت نظر پزشک.

تزریق باید توسط پرسنل درمانی انجام شود.

1. ژل یا پماد و یا پچ موضعی دیکلوفناک 1% یا 2%

• برای دردهای موضعی مثل التهاب تاندون (تاندونیت)، کشیدگی عضله، یا درد مفصل زانو.
• جذب سیستمیک و عوارض کلیوی/گوارشی کمتر دارد و برای کسانی که نمی‌توانند قرص بخورند مناسب است.اما گاهی واکنش پوستی موضعی رخ می‌دهد. مطالعات نشان داده‌اند که فرم موضعی در کنترل درد موضعی مؤثر است و خطرات سیستمیک آن کمتر است.

1. شیاف دیکلوفناک 50 یا 100 میلی‌گرمی

• در مواردی که مصرف خوراکی ممکن نیست (مثل زخم معده، تهوع یا بعد از جراحی).
• جذب از راه مقعد و اثرگذاری سریع دارد.

1. قطره چشمی دیکلوفناک 0.1 %

جایگزین ‌ها و استراتژی های احتمالی دیکلوفناک

در صورتی که به دیکلوفناک حساسیت دارید یا پزشک مصرف آن را صلاح نداند، داروهای زیر می‌توانند جایگزین باشند:

• سایر NSAIDها (مثل ایبوپروفن، ناپروکسن و یا ملوکسیکام) یا COX-2 انتخابی (مثلاً سلکوکسیب): در موارد خاص ممکن است گزینه‌ ای مناسب‌ تر با توجه به وضعیت قلبی-عروقی و گوارشی بیمار باشد.
• استامینوفن: برای دردهای خفیف تا متوسط گزینه‌ای با ریسک گوارشی کمتر است (اما ضدالتهاب قوی نیست).
• درمان ‌های غیرفارماکولوژیک: فیزیوتراپی، تمرینات تقویتی، سرما/گرما درمانی، اصلاح سبک زندگی و تغذیه اغلب بخش مهمی از کنترل درد هستند و می‌توانند نیاز به مسکن‌ها را کاهش دهند.

 

جمع ‌بندی

دیکلوفناک دارویی مؤثر برای کاهش درد و التهاب، به ‌ویژه در بیماری ‌های مفصلی مانند آرتروز، کمردرد و التهاب مفاصل است که در انواع فرم ‌ها عرضه می ‌شود. انتخاب فرم، دوز و مدت‌زمان مصرف باید مبتنی بر نوع درد، سابقه پزشکی و تداخلات دارویی باشد. توجه ویژه‌ای به عوارض قلبی، کلیوی و کبدی داشته باشید و همیشه با دستور پزشک و با کمترین دوز مؤثر و کوتاه‌ترین مدت ممکن مصرف کنید. مصرف طولانی مدت آن تنها با نظر پزشک مجاز است، چون ممکن است باعث عوارض گوارشی و قلبی شود.
برای بسیاری از بیماران، ترکیب درمان دارویی با فیزیوتراپی، ورزش‌ های سبک و تغذیه مناسب بهترین نتیجه را دارد.

منابع:

• UPTODATE-DICLOFENAC – Drug Information

• UPTODATE-DICLOFENAC – Patient Drug Information

معرفی برخی از برندهای موجود

قرص آلفن® ایکس-ال 100 میلی گرم ( دیکلوفناک سدیم) و دیکلوفناک پتاسیم 50 میلی گرم – تولید شرکت داروسازی البرز دارو

قرص ولدیک® 50 و 100 میلی گرم و قطره چشمی ولدیک 0.1% (دیکلوفناک سدیم) – تولید شرکت داروسازی رها